San Joan gaua, eguzkiari suaz laguntzen

Udako solstizioa ekainaren 21ean izango da aurten, 17:54an, ipar hemisferioan. Une horretatik aurrera, gero eta laburragoak izango dira egunak, eta iluntasuna, urteko gaurik laburrena atzean utzita, egunari gailentzen hasiko zaio apurka-apurka baina tai gabe, argitasunari pikorka tokia hartuz.

Hain zuzen ere, hori da San Joan gaueko ospakizunen jatorria: sugarren bidez, udako solstizioaren unetik aurrera indarra galtzen ari zen eguzkiari lagundu nahi zioten gure arbaso urrunek, hainbat historialariren arabera, kristautasunak jaia bereganatu aurretik, eta horretarako pizten zituzten suak.

Baina zergatik ospatzen dugu, orduan, gaur egun solstizioaren jaia ekainaren 24an? Solstizioak uda astronomikoaren hasiera zehazten du, eta une hori ezberdina izaten da urte batetik bestera. Izan ere, Lurrak 365,2425 egun behar izaten ditu Eguzkia inguratzeko, ez 365 zehatz-mehatz, eta, hain zuzen ere, hori zuzentzeko izaten da lau urtean behin bisurte bat.

Kristautasunaren iritsierak aldatu zuen, beste gauza asko bezala, ospakizunaren eguna, fikzioak, errealitateak ez bezala, ez baitu zertan naturaren legea errespetatu.

Jatorri paganoko jaia San Joan Bataiatzailearen jaiotzaren ospakizunera aldatu zuen Elizak, eta, solstizioa gorabehera, ekainaren 24an jaio zen santua, Biblia-ren arabera. Gainera, idatzi sakratuetan agertzen denez, Zakarias Joanen aitak su handi bat pizteko agindu zuen Joan semea jaio zela iragartzeko, eta hortik ere lotura da gau honek suarekin.

San Joan sua, Altsasun. Argazkia: Fernando Sayas.

Emilio Xabier Dueñas Perez folklorista, etnografo eta Eusko Ikaskuntzako kideak azaldu digunez, “jatorria ezezaguna da. Dakigunetik, esan dezakegu urteko gaurik laburrenean sua egiteko ohitura eraldatzen —baten batek garatzen esango luke— joan dela. Suak ekainaren 24an egin izan dira, baina kontuan hartu behar dugu antzinako gizon-emakumeek ez zutela horren argi zein egunetan bizi ziren”.

Nolanahi den, gaur egun gure herrietan egiten diren ospakizunek ez dute mami erlijiosorik, eta udaren hasiera ospatzen da, oro har, su askoren inguruan: bizi erritmo berriak, ikasturtearen amaiera, eguraldi ona, oporrak ate-joka…

San Joan suetan, jendeak ez du dagoeneko suaren inguruan jauzi egiten gaixotasunetatik babesteko, Dueñas Perezen hitzetan, eta jada ez dira errautsak erabiltzen “baratzea bedeinkatzeko, uzta mehatxuetatik babesteko”.

Dueñas Perezen esanetan, errituan aldatzen joan dira urteak joan urteak etorri: “Badago dagoeneko desagertu egin den erritu bat, guk Bizkai aldean jaso duguna. Gari sorta batzuei su ematen zieten, eta baratzetik ibiltzen zituzten, arao hau eginez: “San Joan bagilean / denbora ederrean / zapoak eta sugeak erre / artoak eta gariak gorde”.

Suak, orain ez bezala, indibidualak ziren antzina, etxe bakoitzak berea egiten zuen,eta ez zituen, egun bezala, herritarrak garren inguruan biltzen. “San Joan Agurainen ospatzen da; Igantzin, urak garrantzi handia hartzen duen ospakizun batekin; Pasai Donibanen, noski; Hernanin; Leioan, non kipulen eta baratzeko beste produktu batzuen sortak jartzen dituzten baserrietako ateburuetan…”, zerrendatu du Dueñas Perezek.

“Tolosan ere, bordon dantza eta San Joan Zortzikoa egiten dituzte, eta Guardian ere jaiak izaten dira. 23 eta 24an prozesioak egiten dituzte, dantza taldeari katximorro izeneko pertsonaiak laguntzen diola. Hamaika tradizio daude San Joan egunari lotuta, eta horietako gehienak Juan Garmendia Larrañagak bildu zituen sanjoanei buruzko bere lanetan”, azaldu du.

San Joan sua (bideoa, uztarria.eus)

Batera edo bestera, milaka su piztuko dira San Joan gauean Euskal Herriko hiri, herri eta auzoetan, eguzkiari laguntzeko iluntasunak aldez edo moldez irabaziko duen borrokan. Gau batez, pentsa dezakegu iluntasuna inoiz ez dela erabatekoa, txinparta batek, su pindarrik txikienak ere, pizturik dirauen bitartean.